Najstarsze informacje o powstaniu i funkcjonowaniu parafii Bircza dostarcza monumentalna praca dr. Grzegorza Klebowicza: Organizacja parafialna diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego w XIV-XVI wieku. Według jego badań pierwsza wzmianka o parafii rzymskokatolickiej w Birczy pochodzi z 1478 r., kiedy dziekan przemyski Jan z Humnisk oraz jego brat Rafał dokonali uposażenia birczańskiego kościoła. W skład uposażenia weszła wieś Boguszówka. Proboszczem był wówczas ksiądz Klemens. Wskazywać by to mogło, że świątynia i parafia istniały już wcześniej. Z 1483 r. pochodzi pierwsza wzmianka o szkole parafialnej, a kolejna z roku 1585. W wizytacji biskupa Pawła Piaseckiego z 1646 r. znajduje się zapis: Rektor szkoły mieszka w domu wymagającym znacznych napraw. W 1547 r. utworzona została parafia Leszczawa Dolna i po jej wyodrębnieniu, do parafii Bircza należały: Bircza, Brzeżawa, Brzuska, Korzeniec, Lipa, Malawa, Nowa Wieś, Rudawka, Starą Bircza i Wolę Birecka (Korzeniecka). Przed 1595 r. przy parafii powstał szpital dla ubogich. W 1642 r. parafia liczyła około 300 wiernych. W 1603 r. zbudowano nowy drewniany kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, który został ufundowany przez Jana i Szymona Błońskich. jego konsekracja miała jednak miejsce dopiero w 1743 r. Uposażenie nowej świątyni powiększył Konstanty Birecki wraz z żoną Magdaleną z Czermina w 1643 r. Według danych z końca XVI w. parafia należała do dekanatu przemyskiego, od 1641 r. do mościckiego, a w 1772 r. była w dekanacie Nowe Miasto. W XIX wieku parafia Bircza należała do dekanatu dobromilskiego. Najstarsze dane ze schematyzmów diecezji przemyskiej podają, że w 1810 r. proboszczem był Jan Jandziński, a parafia liczyła 1750 wiernych. Od 1818 r. ponownie jako proboszcz widnieje jest Jan Jandziński, który swoją funkcję sprawował aż do połowy wieku XIX. W źródłach występuje jeszcze jako proboszcz w 1853 r. Brakuje danych z roku 1854, można przypuszczać, że Jan Jandziński już nie żył, gdyż nie występuje na liście księży diecezjalnych w 1855 r., nie ma go też na liście zmarłych kapłanów w 1854 r. Schematyzm z 1840 r. podaje, że Bircza miała wikariusza Michała Olszewskiego. Od 1853 r. schematyzmy podają, że na cmentarzu znajduje się murowana kaplica. W 1858 r. proboszczem został Teofil Dziedzic. W 1884 r. otrzymał on tytuł honorowy kanonika. Posługiwał on w Birczy przez 41 lat, aż do śmierci 23 listopada 1899 r. Jego nagrobek znajduje się na starym birczańskim cmentarzu. W pierwszej połowie XIX wieku, liczba wiernych cały czas rosła i w 1846 r. wynosiła 3501 osób, jednak w kolejnych latach spadła. Z 1855 r. po raz pierwszy występują dane o ilości wiernych w poszczególnych miejscowościach wchodzących w skład parafii: Bircza - 383, Boguszówka - 205, Brzuska - 53, Huta Wielka (Brzuska) - 672, Jasienica Sufczyńska - 278, Kotów - 59, Korzeniec 462, Krajna - 5, Lipa - 200, Łodzinka Dolna - 3, Łodzinka Górna 142, Nowa Wieś - 53, Rudawka - 180, Stara Bircza - 129, Sufczyna - 149, Wola Korzeniecka - 72. Razem 3045 wiernych w 16 miejscowościach. Co ciekawe więcej wiernych niż w Birczy było w Hucie Brzuskiej i Korzeńcu. W 1860 r. mamy ciekawą informację, że w Birczy znajduje się poczta, dane z lat wcześniejszych podawały pocztę w Dubiecku. W 1874 r. schematyzmy podają, że w Birczy istniała szkoła trywialna, natomiast od 1875 r. po ponad 20 latach w Birczy ponownie proboszcz miał do pomocy wikariusza. W 1879 r. pojawia się informacja o drugiej szkole na terenie parafii, a w 1886 r. o jej lokalizacji w Lipie. W 1889 r. funkcjonowała szkoła w Brzusce, a w 1895 r. w Sufczynie. Według danych z 1906 r. liczba wiernych przekroczyła 4000. W 1900 r. nowym proboszczem został Jan Nawrocki, który od 1905 r. był wicedziekanem dobromilskim i otrzymał tytuł honorowy kanonika. W dniach 14-25 maja 1901 r. w Birczy odbyły się misje święte prowadzone przez księży redemptorystów Stykę i Nuckowskiego. Co ciekawe ich nauk słuchali także grekokatolicy Wielu wiernych wstąpiło do Bractwa Wstrzemięźliwości i Żywego Różańca. Podczas misji po raz pierwszy ustawiono stacje męki pańskiej i odprawiono drogę krzyżową. Po zakończeniu misji postawiono pamiątkowy krzyż. Organizacja misji została wsparta kwotą 100 koron przez Bractwo "Boni Pastroris". W 1903 r. poświęcono do celów sprawowania Mszy Świętej kaplicę w Sufczynie, dzięki czemu wierni z północnej części parafii mieli bliżej do nowej świątyni. [o czym szerzej pisałem w Biuletynie Informacyjnym Gminy Bircza, nr 1/2021, str. 10. - przyp. M.D.] W tym samym roku w Birczy powstała "Polska czytelnia chrześcijańska im. LeonaXIII". 24 czerwca 1906 r. założony został w Birczy Związek Katolicko-Społeczny. Zapisało się do niego 136 wiernych, z których wybrano 25 osób do rady parafialnej. Na jej czele stanął Paweł Wojtasiewicz - radca i naczelnik sądu birczańskiego, a zastępcą była Eleonora Hontowa. Według informacji z 1911 r. Związek zajmował się sprawami budowy nowego kościoła w Birczy. W dniach 1-3 września 1906 r. parafia była wizytowana przez biskupa przemyskiego Józefa Fischera. Tak przedstawiono sprawozdanie z tej wizyty w Kronice Diecezji Przemyskiej zeszyt 6 z 1906 r.: Miasteczko, siedziba Sądu pow. Parafia większa, licząca 4 tysiące dusz w 16 miejscowościach. Radość parafian z przybycia ks. biskupa zamącała okoliczność, że ks. proboszcz i poddziekani Jan Nawrocki od kilku tygodni był chorym. Wyszedł jednak z procesyyą do bramy naprzeciw ks. biskupowi i witał go przemową. Parafianie modlą się gorąco o wyzdrowienie ks. proboszcza. Kościół w Birczy drewniany z połowy XVIII. wieku, szczupły. Zbierają się składki na nowy kościół; jest w gotówce 17 tys. koron, wapno już zgaszone; kolator p. generał Stan. Habdank Kowalski przyrzekł dać cegłę. Ma też być wybudowaną nowa plebania, a ze starej szczupłej ma powstać wikarówka i organistówka, których wcale nie ma. Dnia 2. września rano ks. biskup po Mszy św. i bardzo długiej katechizacji zwiedził szkołę miejscową 4 klasową, która była pięknie udekorowana, a poprzedniego wieczora jaśniała sutą iluminacyą. Bierzmował 230 osób. Sumę miał na dworze przy postawionym na prędce ołtarzu, ks. kan. Milczanowski. Obiad urządził ks. proboszcz w kasynie dla szczupłości miejsca na plebanii; liczba gości z miasta i okolicy była dosyć znaczna. Po nieszporach udał się ks. biskup z ludem procesyonalnie do cerkwi, skąd go procesja wiernych ob. gr. napowrót do kościoła odprowadziła; szło więc razem ludu bardzo wiele. Kazania ks. biskup miał dziś dwa, jedno po sumie, drugie wieczór po powrocie z cerkwi. Późnym wieczorem zrobił ks. biskup wizytę p. radcy sądu Mayerowi; następnie był z księżmi na kolacyi u p. gen. Kowalskiego w starożytnym zamku, który acz ma już wygląd nowożytny, jest dobrze utrzymany, a otoczony pięknym parkiem.... Ostatnia Misya w Birczy była r. 1901. dawana przez OO. Redemptorystów. W tym roku chciał ks. proboszcz urządzić rekollekcye przez wizytacją, ale słabość mu przeszkodziła. 22 marca 1907 r. zmarł proboszcz Jan Nawrocki, najpierw administratorem został Adam Wojnarowski, a następnie nowym proboszczem parafii Bircza został Kazimierz Smólski W 1911 r. w Birczy działało Bractwo NMP Królowej Polski liczące 73 członków. Prezesem był Franciszek Frydlewicz sędzia w Birczy, a skarbnikami ksiądz wikary Józef Świerz oraz Jakub Hess i Jan Gola. Kronika diecezji przemyskiej ze stycznia 1911 r. opublikowała plany tworzenia nowych parafii, ekspozytur i budowy świątyń. Na terenie parafii Bircza planowano stworzyć ekspozyturę w Hucie Brzuskiej, a w parafii Leszczawa Dolna ekspozyturę w Lipie do której naleć miały Lipa, Malawa i Brzeżawa. W Hucie Brzuskiej i Lipie miałyby powstać kościoły a w Malawie kaplica. Ponownie o potrzebie utworzenia ekspozytury w Hucie Brzuskiej pisano w maju 1912 r. i w nr 3/4 z 1916 r. Schematyzm z 1911 r. podaje, że na terenie parafii działało aż siedem szkół. Nowe powstały w Jasienicy Sufczyńskiej, Rudawce i Łodzince Górnej. Natomiast w 1913 r. istniała już ósma szkoła zlokalizowana w Hucie Brzuskiej. W 1913 r. nowym administratorem, a od 1914 r. proboszczem został Stanisław Okoński. Stanął on na czele Kasy Reiffensena w Birczy. W 1913 r. wikariuszem został Kazimierz Gąsior. Założył on dwa kółka rolnicze pomagające sprowadzać żywność ze względu na biedę i klęski żywiołowe. W 1914 r. schematyzmy podają informację o istnieniu kaplicy publicznej w Lipie. Mieczysław Orłowicz w swoim przewodniku podaje, że w kościele birczańskim były ładne obrazy, z których część zabrali Rosjanie w 1915 r. Schematyzm z 1917 r. jest jedynym wydanym przez diecezję w czasie I wojny światowej. Według niego liczba wiernych w parafii Bircza wynosiła wówczas 4096 +300 emigrantów. Jednak po podsumowaniu liczb w poszczególnych miejscowościach wychodzi 4452 wiernych. W rozbiciu na poszczególne wsie wyglądało to następująco: Bircza - 691, Boguszówka - 232, Brzuska - 148, Huta Brzuska - 852, Jasienica Sufczyńska - 369, Kotów - 120, Korzeniec i Łazy 713, Krajna - 15, Lipa i Kuzie - 390, Łodzinka Dolna - 0, Łodzinka Górna 142, Nowa Wieś - 96, Rudawka - 260, Stara Bircza - 190, Sufczyna - 116, Wola Korzeniecka - 118. Ponadto na terenie parafii mieszkało 7015 grekokatolików i 1720 Żydów. Co daje ogólną liczbę mieszkańców w tych miejscowościach - 13187 osób! W 1919 r. proboszcz Okoński został wicedziekanem dobromilskim, w 1921 r. dziekanem, a w 1923 r. posiadał już tytuł honorowy kanonika (kronika grudzień 1918), rok później otrzymał przywilej noszenia Rokiety i Mantoletu, a w 1933 r. godność Szambelana Papieskiego. Głównym zadaniem proboszcza była budowa nowego murowanego kościoła. Stara świątynia została rozebrana w 1920 r. W 1921 r. biskup Karol Fischer bierzmował w Birczy 218 osób, a 6 listopada tego roku poświęcił kamień węgielny pod budowę nowego kościoła. Projektantem świątyni był architekt Stanisław Majerski. Poświęcenie miało miejsce w 1924 r., gdy nie był jeszcze ukończony. Świątynia otrzymała wezwanie św. Stanisława Kostki. Po zbudowaniu nowej świątyni przeniesiono do niej znaczną część wyposażenia ze starego kościoła, w tym barokowe ołtarze. Ponownie biskup Fisher w dniach 6-8 czerwca 1925 r. przeprowadził wizytację parafii Bircza i bierzmował 328 osób. W 1925 r. było 4755 wiernych, a na terenie parafii funkcjonowało 7 szkół. Od 1924 r. w schematyzmach jest podawana informacja, że w Korzeńcu działała ochronka sióstr służebniczek NMP. Od 1932 r. w Birczy było już dwóch księży wikariuszy. 30 czerwca 1933 r. zmarł ksiądz proboszcz Stanisław Okoński, główny budowniczy birczańskiego kościoła. Administratorem parafii został wikary Władysław Wardęga, a następnie nowym proboszczem mianowano Tomasza Mochonia. W 1935 r. działała w Birczy Akcja Katolicka. W dniach 9-10 maja 1937 r. biskup Wojciech Tomaka wizytował parafię Bircza. W pierwszym dniu konsekrował nowy birczański kościół pod wezwaniem św. Stanisława Kostki. Co ciekawe podczas wizytacji bierzmował w Birczy aż 918 osób. Ostatni schematyzm sprzed II wojny światowej z 1938 r. podaje, że parafia liczyła 5499 wiernych, w tym:
***
Bircza - 800,
Boguszówka - 256,
Brzuska - 118,
Huta Brzuska - 965,
Jasienica Sufczyńska - 388,
Kotów - 115,
Korzeniec 959,
Krajna - 12,
Lipa - 316,
Łodzinka Dolna - 9,
Łodzinka Górna 139,
Nowa Wieś - 160,
Rudawka - 376,
Stara Bircza - 344,
Sufczyna - 282,
Wola Korzeniecka - 260.
Ponadto na terenie parafii mieszkało 6760 grekokatolików i 1540 Żydów. Co daje ogólną liczbę mieszkańców w tych miejscowościach - 13799 osób! Na terenie parafii działało aż 11 szkół.
***
Proboszczowie parafii Bircza
1810, 1818-1853? Jan Jandziński (ur. 1783, wyśw. 1808)
1811 Franciszek Dąbrowski (ur. 1759, wyśw. 1784)
1817 Adalbertus Rudnicki (ur. 1785, wyśw. 1809) - administrator
1855 -1856 Jakub Schmidt senior (ur. 1806, wyśw. 1833)
1857 Stanisław Czaporowski (ur. 1816, wyśw. 1842) - administrator
1858-1899 Teofil Dziedzic (ur. 1820, wyśw. 1845)
1899 Michał Sapecki (ur. 1864, wyśw. 1889) administrator
1900-1907 Jan Nawrocki (ur. 1857, wyśw. 1887)
1907Adam Wojnarowski (ur. 1881, wyśw. 1906) - administrator
1907-1913 Kazimierz Smólski (ur. 1865, wyśw. 1888)
1913-1933 Stanisław Okoński (ur. 1876, wyśw. 1900)
1933Władysław Wardęga (ur. 1904, wyśw. 1931) administrator
1933-1939 Tomasz Mochoń (ur. 1898, wyśw. 1922)
1939 Jan Głód (ur. 1898, wyśw. 1925)
***
Wikariusze parafii Bircza
1840-1842 Michał Olszewski (ur. 1814, wyśw. 1839)
1845-1853 Deodatus Mikołajewicz (ur. 1791, wyśw. 1827)
1875-1881 Józef Bigo (ur. 1837, wyśw. 1860)
1881-1884 Aemilianus Zygmunt (ur. 1838, wyśw. 1868)
1885-1897 Adalbertus Lijan (ur. 1834, wyśw. 1859)
1897-1899 Michał Sapecki (ur. 1864, wyśw. 1889)
1900-1904 Dominik Zarytkiewicz (ur. 1876, wyśw. 1900)
1904-1905 Michał Huciński (ur. 1876, wyśw. 1896)
1905-1906 Jan Peszek (ur. 1876, wyśw. 1902)
1906-1908 Adam Wojnarowski (ur. 1881, wyśw. 1906)
1908-1911 Józef Świerz (ur. 1877, wyśw. 1902)
1911-1913 Jan Reichel (ur. 1884 wyśw. 1910)
1913-1914 Kazimierz Gąsior (ur. 1885, wyśw. 1911)
1916-1918 Władysław Opaliński (ur. 1893, wyśw. 1916)
1916 Piotr Kuźniar (ur. 1890, wyśw. 1914) który jednak został kapelanem dla wojska
1918-1920 Ignacy Popkiewicz (ur. 1888, wyśw. 1916)
1920 Maciej Fus (ur. 1886, wyśw. 1911)
1920-1924 Józef Drybała (ur. 1888, wyśw. 1914)
1920 r. Antoni Szynal (ur. 1890, wyśw. 1916)
1926-1927 Kazimierz Kret (ur. .1893, wyśw. 1923)
1927-1928 Piotr Pilech (ur. 1898, wyśw. 1927)
1928-1931 Władysław Lewiński (ur. 1902, wyśw. 1928)
1931-1933 Władysław Wardęga (ur. 1904, wyśw. 1931)
1932-1934 Jan Haligowski (ur. 1908, wyśw. 1932).
1934-1935 Franciszek Stańko (ur. 1903, wyśw. 1930)
1935 do1937 Eugeniusz Okoń (ur. 1881, wyśw. 1906)
1937-1938 Tadeusz Jaśkiewicz (ur. 1892, wyśw. 1920) - katecheta
1937-1939 Franciszek Żuk (ur. 1905, wyśw. 1931)
Maciej Duda [ Listopad 2021]
Niniejszy tekst udostępniony za zgodą autora, zakaz kopiowania bez zgody autora.