Zarys dziejów Birczy od średniowiecza do rozbiorów
Pierwsze uznane źródło historyczne o Birczy pochodzi z roku 1418. Możliwe, że chodzi o miejscowość, która znana jest dzisiaj jako Stara Bircza. W 1437 roku pojawiła się wzmianka o Birczy i Lipie należącej do powiatu przemyskiego. W 1446 roku zapisano informacje o kniaziu, który był dziedzicznym zwierzchnikiem osady. Był to wówczas sposób zarządzania wsią lokowanej (założonej i zorganizowanej) na prawie wołoskim. Prawo to dawało osadzie charakter osady górskiej, której ludność zajmowała się pasterstwem. Jej mieszkańcy to w większości Wołosi, czyli Rumunii, którzy przywędrowali w okolice Birczy prawdopodobniej w XIV wieku z południa Europy. W 1447 roku Bircza została zakupiona przez Jerzego Matiaszowicza Bala herbu Gozdawa. Było to bardzo ważne wydarzenie. Potomkowie Jerzego zapoczątkowali ród Biereckich vel Bireckich oraz założyli miasto Birczę z przewagą ludności polskiej. W 1462 roku pojawia się w aktach pierwszy sołtys Birczy o imieniu Jan. Świadczy to o tym, że osada przekształciła się z górskiej (wołoskiej) w rolniczą (lokowaną na prawie niemieckim, czyli zachodnioeuropejskim). W 1464 roku zapisano nazwę miasteczka Nowybród
z przedmieściem Bircza. Najprawdopodobniej Biereccy założyli miasto na wzgórzu koło wsi Bircza (Stara Bircza). Nazwa Nowybród nie utrzymała się długo. Zanikła już po kilku latach. Nowe miasto przybrało nazwę Bircza, a stara wioska birczańska przybrała nazwę Bircza Stara (nazwa do 1968 roku, późnie Stara Bircza). Funkcje sołtysów i wójtów piastowali szlachcice.
W 1478 roku utworzono w Boguszówce parafię rzymskokatolicką. W Birczy powstał wkrótce kościół filialny. Świadczy to o dużym napływie ludności polskiej. W 1524 roku Bircza została napadnięta przez Tatarów. Dwa lata później miał miejsce ogromny pożar. W 1569 roku pojawia się nazwa miasto Bircza (wcześniej miasteczko). W 1574 roku byli już radni miejscy, a w 1597 roku urzędował burmistrza. W 1585 roku zakończono budowę ratusza, który znajdował się na środku rynku. Dokumenty spisywano po łacinie, a później po polsku. Urząd burmistrza i radnych sprawowali mieszczanie. Od 1584 (XVI wieku) roku w środę odbywa się targ. W tym samy roku była już w Birczy pierwsza szkoła. Jej uczniowie już w XVI wieku studiowali w Krakowie. Przynajmniej od 1605 roku istniał w Birczy szpital.
Okres rozwoju Birczy od wołoskiej osady po polskie miasto z burmistrzem miał miejsce za rządów Biereckich. Bircza w całej swej miejskiej historii była miastem prywatnym. W okresie rządów Biereckich powstał klucz dóbr birczańskich. Bircza stała się centrum życia społecznego i administracyjnego. Po Biereckich władzę przejęli Drohojowscy. W 1643 roku przeniesiono parafię rzymskokatolicką z Boguszówki do Birczy (drewniany kościół w Birczy został zbudowany w 1603 roku, możliwe że w miejscu kościoła z XV wieku). Bircza otrzymała prawo składu wina węgierskiego. Napad Tatarów w 1672 roku tragicznie kończył XVII wiek.
W okresie wczesnonowożytnym miasto nad Stupnicą należało do miast małych. Liczba mieszkańców nie przekraczała 500 osób. Podobną ilość mieszkańców miało wówczas m.in. Dubiecko. Po rządach Drohojowskich Bircza została w XVIII wieku podzielona między Błońskich i Łuczawskich. W latach 20. XVIII wieku wybudowano cerkiew w Birczy, która stanęła w miejscu świątyni z XVII wieku. Ponowny wielki pożar z 1749 roku spustoszył miasto.
Pierwszy rozbiór Polski spowodował przyłączenie Birczy do Austrii w 1772 roku. Do 1918 roku miasteczko znajdowało się w zaborze austriackim, który nazywano Królestwem Galicji i Lodomerii. Pod koniec XVIII wieku powstała szkoła żydowska
i rozebrano budynek szpitala. Nowo powstały Urząd Dominikalny w Birczy uporządkował sprawy związane z ochroną przeciwpożarową, policją i utrzymaniem czystości w mieście.
Grzegorz Piwowarczy
Galeria zdjęć:
fot. Rafał Włodek