Żydzi byli obecni w Birczy już w 1570 roku. Pięć lat później jeden z nich – Rachwał ben Izaak, przeniósł się do Leska. W 1577 r. w miasteczku mieszkały zaledwie dwie rodziny żydowskie. Jednak w późniejszym okresie przyrost ludności żydowskiej następował dość szybko, a już na początku XVIII w. istniała tu gmina wyznaniowa, posiadająca bóżnicę i cmentarz. W 1785 r. w Birczy mieszkało 160 Żydów. W 1793 r. w mieście istniała szkoła żydowska.
W 1824 r. miasteczko miało zaledwie 615 mieszkańców, w tym 144 Żydów. Tutejsi mieszkańcy znajdowali się pod wpływem chasydyzmu z dynastii Dinow (Dynów). W połowie XIX w. rabinem był tu Szmuel Szpiro (1831–1893), syn cadyka Elimelecha z Dynowa, założyciela dynastii chasydów dynowskich[1.1]. Po nim funkcje cadyka w miasteczku przejął jego brat Cwi Elimelech z Birczy (1841–1931), którego syn, Josef (?–1932), został cadykiem w Dynowie.
W 1870 r. birczańska gmina żydowska liczyła 528 osób, zaś w 1900 – już 2063, przy czym w samej Birczy mieszkało 1050 Żydów, stanowiących 50,7% ogółu mieszkańców. Ich liczba wzrosła do I wojny światowej do ok. 1200 osób.
W 1921 r. w miasteczku żyło 1038 Żydów, którzy stanowili prawie 54% ogółu jego ludności. Birczańscy Żydzi mieli do dyspozycji synagogę, wybudowaną jeszcze w XIX wieku. W okresie międzywojennym szczególnie aktywnie działało tu Stowarzyszenie Rękodzielników Żydowskich „Jad Charuzim”, kasa zapomogowa Gemilut Chased oraz Stowarzyszenie Kupców.
Po wybuchu II wojny światowej Bircza znalazła się w sowieckiej strefie okupacyjnej. W mieście zgromadziło się ok. 2500 Żydów, którzy uciekli z okupowanej przez Niemców zachodniej Polski. Byli wśród nich również uciekinierzy z Austrii. Większość z nich została wywieziona w głąb ZSRR.
Pod koniec czerwca 1941 r. Niemcy zajęli miasteczko. Utworzyli getto dla Żydów z Birczy i okolicznych wsi. Znaleźli się w nim także przesiedleni z getta w Pruchniku. Do pierwszej egzekucji doszło w kwietniu 1942 r., gdy Gestapo i Schutzstaffeln (SS) rozstrzelały za miastem ok. 50 Żydów. W kilku następnych egzekucjach, na Kamiennej Górze, zginęło ponad 150 Żydów. Natomiast w lipcu 1942 r. na stoku góry Wierzysko zgładzono kolejnych 800 mieszkańców birczańskiego getta. We wrześniu tego samego roku ponad 100 Żydów Niemcy zastrzelili w lesie na Kamiennej Górze. Resztę przesiedlili do getta w Przemyślu. W pobliskiej Łodzince Górnej pod koniec grudnia 1943 r. Gestapo zastrzeliło jeszcze 7 Żydów, których ukrywała polska rodzina.
Nota bibliograficzna
- Potocki A., Żydzi w Podkarpackiem, Rzeszów 2004.
Portal internetowy poświęcony żydowskiej genealogii Birczy „Replanting Roots” działa pod adresem http://www.reproots.org/index.htm [dostęp: 27.12.2018].
Przypis:
1.1 Dynów, Poland [online] http://kehilalinks.jewishgen.org/dynow/ [dostęp: 29.09.2014].