Żohatyn

Żohatyn gmina Bircza

## Żohatyn (gmina Bircza) – historia i charakterystyka

**Położenie i początki**

Żohatyn to wieś położona na zachód od Birczy, w dolinie potoku Jawornik, na terenie Pogórza Przemyskiego, w województwie podkarpackim, powiecie przemyskim. Miejscowość została lokowana na prawie włoskim w 1441 roku, co czyni ją jedną z najstarszych w regionie. Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1530 roku, a w XVI wieku rozpoczęto tu budowę cerkwi[2][5].

**Przynależność administracyjna**

W czasach I Rzeczypospolitej Żohatyn należał do ziemi sanockiej, województwa ruskiego. Po rozbiorach znalazł się w Galicji, w powiecie sanockim, a potem dobromilskim. W okresie II RP był siedzibą gminy obejmującej m.in. Jawornik Ruski, Borownicę, Piątkową, Tarnawkę i Kotów. Po wojnie Żohatyn znalazł się w województwie rzeszowskim, a po reformach administracyjnych – w gminie Bircza[2][3][5].

**Demografia i struktura społeczna**

W 1785 roku Żohatyn liczył 420 mieszkańców (340 grekokatolików, 70 rzymskich katolików, 10 Żydów). W 1921 roku było tu 189 domów i 1013 mieszkańców (839 grekokatolików, 139 rzymskokatolików, 35 Żydów). W okresie międzywojennym działały tu m.in. młyn, tartak wodny, wyszynk trunków oraz rzemieślnicy[2][5].

**Religia i zabytki**

We wsi istniała drewniana cerkiew św. Dymitra zbudowana w 1843 roku (niektóre źródła podają 1815), a w 1928 roku powstała nowa cerkiew św. Michała, rozebrana w 1960 roku[2][5].

**Wydarzenia XX wieku i II wojna światowa**

W czasie II wojny światowej Żohatyn doświadczył tragicznych wydarzeń. Pod koniec 1941 roku Ukraińska Policja Pomocnicza wywiozła wszystkich Żydów do getta, gdzie zostali zamordowani. W latach 1945–1946 nacjonaliści ukraińscy z OUN-UPA zamordowali 12 Polaków i spalili gospodarstwa po Ukraińcach wysiedlonych do ZSRR. W październiku i listopadzie 1945 roku oddziały UPA spaliły wieś i zamordowały kolejnych 6 osób[1][2][5].

W nocy z 9 kwietnia 1945 roku Polaków wypędzono z Żohatyna do Borownicy, gdzie przeniosła się cała administracja gminy i posterunek MO. Polakom nie pozwolono zabrać dobytku, a milicja nie interweniowała ze względu na przewagę sił ukraińskich i obecność oddziałów UPA w pobliżu[1].

**Okres powojenny i upamiętnienie**

Po wojnie wieś została wyludniona w wyniku wysiedleń i akcji represyjnych. 7 października 1972 roku odsłonięto pomnik ku czci 13 funkcjonariuszy MO i ORMO z Żohatyna poległych w latach 1944–1947. W 1974 roku wmurowano tablicę pamiątkową w szkole podstawowej poświęconą Stanisławowi Budnikowi, funkcjonariuszowi MO poległemu w walce z UPA[2][5].

**Gospodarka i lasy**

W 1944 roku utworzono Nadleśnictwo Żohatyn, obejmujące okoliczne leśnictwa. Po upaństwowieniu lasów nadleśnictwo to stało się zalążkiem obecnego Nadleśnictwa Dynów[5].

**Znaczenie historyczne**

Żohatyn jest przykładem wsi pogranicza polsko-ukraińskiego, gdzie przez wieki współistniały różne narodowości i wyznania, a XX wiek przyniósł dramatyczne wydarzenia wojenne i powojenne. Dziś to niewielka miejscowość, której historia stanowi świadectwo burzliwych losów regionu[2][5].

Cytaty:
[1] Prawdziwa tragedia Birczy - Kresy.pl https://kresy.pl/kresopedia/historia/prawdziwa-tragedia-birczy/
[2] Żohatyn – Wikipedia, wolna encyklopedia https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%BBohatyn
[3] Żohatyn (gmina) – Wikipedia, wolna encyklopedia https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%BBohatyn_(gmina)
[4] Gmina Bircza https://gminy.podkarpackie.com/gmina-bircza,159.html
[5] Żohatyn - Bircza - Trzy kultury https://bircza.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=19&Itemid=130
[6] Dzieje Birczy - Historia - Urząd Miasta i Gminy w Birczy - Gmina Bircza https://www.bircza.pl/asp/dzieje-birczy,43,artykul,1,2909
[7] Żohatyn - Miejscowości Miasta i Gminy Bircza https://www.bircza.pl/asp/zohatyn,67,,1
[8] Żohatyn, bieżące, menu 124 - BIP - Miasto i Gmina Bircza https://bircza.biuletyn.net/?bip=1&bsc=N
[9] 218 rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja. - Gmina Bircza https://www.bircza.pl/asp/218-rocznica-uchwalenia-konstytucji-3-maja,89,artykul,1,300
[10] Historia miejscowości - Bircza - Wirtualny Sztetl https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/b/173-bircza/96-historia-miejscowosci/69542-historia-miejscowosci