Historia i opis:
Bircza leży na dawnym szlaku handlowym zwanym Traktem Węgierskim, dlatego miasteczko było nękane przez częste najazdy tatarskie. Prawdopodobnie na przełomie XVI i XVII w. Bireccy wybudowali tu drewniany dwór obronny otoczony fortyfikacjami ziemnymi z bastionami. Najstarsze pisemne wzmianki o budowli obronnej na tych ziemiach pochodzą z pierwszej połowy XVIII w. Był to wówczas zamek z drewnianym, podpiwniczonym budynkiem mieszkalnym, należący do rodziny Błońskich. Na przełomie XVIII i XIX w. zamek był już własnością Humnickich herbu Gozdawa, którzy wykorzystując murowane piwnice budynku mieszkalnego przebudowali go w okazałą rezydencję pałacową w kształcie prostokąta. W połowie XIX w. obiekt stał się własnością Kowalskich herbu Habdank, którzy dobudowali do niego dwie baszty w narożnikach fasady północnej. Nieopodal utworzono folwark do którego przeniesiono przyległe do rezydencji zabudowania gospodarcze, wokół założono nowy park a całość ogrodzono. Kowalscy mieszkali tu do 1936 roku kiedy to zmarł Stanisław – ostatni męski potomek rodu z linii birczańskiej. Podczas walk polsko – ukraińskich w 1945r. budynek strawił pożar w skutek czego został on częściowo rozebrany. Na mocy reformy rolnej z 1944r. zespół pałacowy upaństwowiono. W latach 50-tych XX w. odbudowano spaloną część południową (bez zachowania pierwotnej architektury) i przeznaczono na szkołę. Budynek był w części południowej parterowy a w części północnej piętrowy z przylegającymi zachowanymi basztami (patrz-pocztówka obok). Przykryto go dwustopniowym dachem dwuspadowym – część niższą eternitem a wyższą blachą. Kolejna rozbudowa miała miejsce w latach 70- tych XX w. i zakończyła się nadbudową skrzydła południowego, która zrównała wysokość całego korpusu obiektu. Funkcjonował tu wówczas internat szkoły podstawowej. Do dnia dzisiejszego zachował się kształt budynku z okresu przebudowy w latach 70-tych ubiegłego wieku, jednak wymaga on kapitalnego remontu. We wrześniu 2013 roku rozpoczęto prace konstrukcyjno-budowlane, które mają przywrócić kształt utracony w trakcie powojennych przebudów. Inwestycja doszła do skutku dzięki władzom Gminy Bircza oraz Związkowi Gmin Fortecznych Twierdzy Przemyśl. Rezydencja ma odzyskać bryłę jaką urzekała na początku XX wieku a jej docelowy wygląd ma być taki jak na archiwalnej widokówce z 1911r. (zdjęcie po lewej). Odrestaurowany pałac będzie mieścił hotel z salą konferencyjno-wystawową oraz kawiarnię. W maju 2016 roku udostępniono zwiedzającym (odrestaurowane kosztem 2,5 mln zł) piwnice zamkowe.
fragment informacji historycznej zawartej na planszach eksponowanych w piwnicach zabytku, tj.:
„Wzgórze zamkowe usytuowane jest poza właściwym miastem, oddzielone od niego wąwozem, przez który niegdyś płynął potoczek. Pierwsze wzmianki o zamku w Birczy pochodzą dopiero z 1 połowy XVIII wieku, niemniej warunki topograficzne oraz zachowane ślady umocnień ziemnych wskazują na istnienie tu obronnej siedziby pierwszych właścicieli Birczy - Bireckich herbu Gozdawa, z przełomu XVI/XVII wieku. Miejsce to nie zostało jak dotychczas przebadane archeologiczne, niemniej zachowane ślady fortyfikacji pozwalają na próbę hipotetycznej rekonstrukcji formy umocnień. Wskazują one na istnienie tu dworu obronnego Bireckich, otoczonego ziemnymi wałami z czterema bastionami w narożach. Zapewne tego miejsca dotyczy legenda o Strażniku Birczańskim, poległym w czasie napadu Tatarów w 1672 roku, którego postać ubrana w błyszczącą kolczugę i płaszcz pojawia się w sierpniowe noce na wałach otaczających pałac. W XVIII wieku Bircza była własnością kilku rodów – Błońskich herbu Biberstein, Łuczawskich, Humnickich herbu Gozdawa - spokrewnionych i skoligaconych miedzy sobą. Pierwsza informacja o wyglądzie zamku pochodzi z 1813 roku był drewniany, kryty gontem, podpiwniczony. Był wówczas własnością Błońskich, następnie Humnickich: na początku XIX wieku – Mikołaja, około 1840 roku - Józefy z Humnickich Borkowskiej. Charakterystyczne było, że w końcu XVIII wieku i w połowie XIX wieku stary trakt handlowy z Dobromila i Rybotycz (od strony południowej) biegł przez wzgórze zamkowe tuż przy zamku, schodził w stronę miasta i szedł dalej na północ. Świadczy to o typowo gospodarczo – administracyjnej funkcji założenia. Taki charakter zespołu nie uległ zmianie również po całkowitej przebudowie zamku w 1 połowie XIX wieku przez Humnickich. Wykorzystując stare, kamienne piwnice, na miejscu wcześniejszego, drewnianego budynku wybudowali zamek murowany, którego rzut pokrywa się z zachowanymi obecnie piwnicami. Nieopodal zamku, od strony zachodniej (przed skarpą) usytuowany był majdan gospodarczy, a szereg innych drewnianych budynków usytuowanych było na terenie założenia.”
fot. Mariusz Drel
Współrzędne GPS
Legendy i duchy:
Mieszkańcy Birczy usytuowanej przy szlaku handlowym wiodącym w kierunku Przemyśla i Sanoka oraz dalej na Węgry byli często nękani przez różnorakie napady.
W czasie jednego z najazdów tatarskich w roku 1672 od strzały napastników zginął strażnik birczański, którego zadaniem było alarmować miasteczko o
zagrożeniu. Od tamtego czasu w sierpniowe noce widywany był duch poległego strażnika, który ubrany w błyszczącą kolczugę i płaszcz patrolował umocnienia obronne pałacu (dla łowców duchów plan umocnień z prawej).