Parafia wraz z kościołem została prawdopodobnie erygowana w połowie XV wieku w Boguszówce. Pierwsza pisemna wzmianka z roku 1478 wspomina o uposażeniu kościoła przez dziekana przemyskiego Jana z Humnisk oraz jego brata Rafała. Uposażenie kościoła powiększył w roku 1643 Andrzej Konstanty Birecki, dziedzic Birczy wraz z żoną Magdaleną z Czernina, który przenosi parafię z Boguszówki do Birczy. Początkowo był to kościół drewniany. W roku 1603 z fundacji Jana i Szymona Błońskich w miejsce starego kościoła (prawdopodobnie zajętego przez protestantów) powstaje nowa drewniana świątynia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Konsekracji kościoła dokonano dopiero w roku 1743. Kościół ten został rozebrany w roku 1920.
Obecny kościół parafialny wybudowany w latach 1921-1930 jest murowany, trzynawowy, w stylu neoromańskim. Kościół powstał według projektu Stanisława Majewskiego z Przemyśla. W roku 1937 konsekracji kościoła św. Stanisława Kostki dokonał ks. bp Wojciech Tomaka. Na wyposażeniu kościoła jest pięć zabytkowych późnobarokowych ołtarzy przeniesionych ze starego kościoła. Świątynia posiada również organy 22 głosowe zbudowane w latach 1957-1962 przez Bronisława Kantelberka.
Historia Kościoła w Birczy
Obecny kościół parafialny w Birczy został wybudowany w latach 1920-1923 według projektu Stanisława Majerskiego, architekta z Przemyśla. Nie posiada określonego charakteru stylowego, lecz pewnymi elementami (okna, łuki) nawiązuje do stylu romańskiego. Jedynie skarpy przyporowe na zewnątrz naw bocznych są dalekim echem gotyku. Budowla jest jednak ciekawie zharmonizowana architektonicznie i stanowi interesujący akcent w pejzażu Birczy. Wnętrze kościoła zostało wyposażone w pięć ołtarzy z okresu późnego barok-rokoko, pochodzącego ze starego, nieistniejącego już kościoła drewnianego. Swym charakterem nie bardzo pasują do współczesnego neoromańskiego wnętrza, lecz przez umiejętny wystrój malarski zostały wtopione w otoczenie i nie rażą odmiennością stylu. Wspomniane już ołtarze to: ołtarz główny i cztery ołtarze boczne. Ołtarz główny, barokowy z posągami św. Stanisława z prawej strony i Wojciecha z lewej. W ołtarzu tym znajduje się obraz św. Stanisława Kostki przyjmującego Komunię. Wyżej zamieszczony jest obraz św. Trójcy. Obok obrazów ustawione są kolumny.
Drugi ołtarz Matki Boskiej znajdujący się w lewej nawie to ołtarz rokokowy ozdobiony filarkami, kolumnami i posagami aniołów. Następny pochodzący z okresu rokoko to ołtarz Najświętszego Serca Jezusowego umieszczony w prawej nawie bocznej. Ozdobiony jest także posągami aniołów, filarkami i kolumnienkami. Znajduje się na nim obraz Jezusa z Sercem Gorejącym. Po bokach dwie duże figury aniołów, wyżej obraz św. Teresy. Obok także figury aniołów. Czwarty, to ołtarz św. Antoniego z barokowymi obrazami św. Antoniego z Dzieciątkiem. Wyżej obraz ofiarowania Pana Jezusa w świątyni. Na górze „Oko Opatrzności”. Ostatni, piaty znajdujący się w lewej nawie to barokowy ołtarz św. Rodziny z czterema posągami zakonników. W nim obraz Wielkiej św. Rodziny, obecnie oddany do konserwacji. Wyżej obraz św. Teresy od Dzieciątka Jezus.
Czynnikiem zasadniczym tworzącym charakter wnętrza jest jednak polichromia, zaprojektowana i wykonana w 1985 r. przez artystę malarza Stanisława Jakubczyka z Krakowa. W polichromii tej motywy dekoracyjne zostały zastosowane tylko w bardzo małym zakresie, natomiast cały nacisk położono na rozwiązania figularne i symboliczne. Ikonografię poligrafii stanowi tematyka chrystologiczna, bo nawet sceny maryjne są powiązane z Chrystusem. Omawianie ikonografii należy rozpocząć od prezbiterium. Bliskość ołtarza i tabernakulum narzuciła konieczność wprowadzenia tematyki eucharystycznej. I tak – na bocznych ścianach znajdują się dwie sceny nawiązujące do ustanowienia Najświętszego Sakramentu. Są to: „Cudowne rozmnożenie chleba” i „Ostatnia Wieczerza”. Podobnie na sklepieniu- znajdują się tam symbole na tle motywu winogron, również odnoszą się do eucharystii.
Na skrzyżowaniu transeptu umieszczono teksty ośmiu błogosławieństw. Jest to głęboka wykładnia tego, czym ma się kierować każdy chrześcijanin. Podobnie symbole św. Sakramentów (wraz z odpowiednimi tekstami) znajdujące sie w nawie głównej unaoczniają dobro, jakie nam przekazał Chrystus. ściany transeptu zostały wykorzystane do umieszczenia scen ewangelicznych. Na pierwszej ścianie znajduje się pięć scen chrystologicznych, a na drugiej pięć scen poświęconych Maryi.
Natomiast na ścianach bocznych umieszczono cztery sceny z Chrystusem, a mianowicie:
- „Chrystus i Nikodem”
- „Chrystus i Samarytaka”
- „Chrystus i Magdalena”
- „Chrystus i Tomasz”
Odpowiednie teksty przy każdej ze scen przekazują najważniejsze przesłanie nauki chrystusa.
Znajdująca się na dole Droga Krzyżowa jest dopełnieniem działalności Chrystusa na Ziemi. Poszczególne sceny zostały zredukowane o niepotrzebne postacie. Przeważnie znajduje się na nich Chrystus z jedną towarzyszącą osobą. Wyjątek stanowi stacja XII- to jest „Ukrzyżowanie”. Takie uproszczenie pozwala na skupienie uwagi na dramatyźmmie poszczególnych stacji.
Zamknięcie ikonografii kościoła w Birczy stanowią postacie świętych polskich, umieszczone na filarach. nie jest to już tematyka ściśle chrystologiczna. Cykl ten został przedstawiony chronologicznie. Przedstawione postacie to święci, którzy cieszą się w Polsce specjalnym kultem. Są uzupenieniem i niejako konsekwencją scen chrystologicznych. Postacie świętych to między innymi: św. Jan Kanty, św. Kazimierz, św. Stanisław Kostka, św. Wojciech, św. Stanisław.
Wszystkie przedstawione dotąd sceny figularne są wykonane techniką mozaikową. Nie jest to mozaika tradycyjna z drobnych maleńkich kostek ceramicznych lecz z dowolnie ciętych kawałków specjalnego szkła barwnego. Technikę tę opracował i wprowadził we własnych realizacjach kościelny autor polichromii Stanisław Jakubczyk. Malowanie kościoła zostało wykonane technikę temperową (tempera kazeinowa) z zastosowaniem złoceń i srebrzeń aluminium. Polichromię wykonano w 1985 roku. Przy jej realizacji współpracowali: Jan Zima i Jan Zięba z Krosna, utalentowani fachowcy w pracach kościelnych oraz w mniejszym zakresie, dwie studentki Katarzyna Stangierska (Historia Sztuki) i Anna Pilszak (Akademia Sztuk Pieknych)- obydwie z Sanoka.
Obecny kościół parafialny był poświęcony w roku 1924, a konsekrował go w 1937 ks. bp Wojciech Tomaka. W ostatnich latach prowadzone były liczne prace remontowe i konserwatorskie: odnowienie i osuszenie kościoła, wymiana ogrzewania, ankrowanie, wymiana więźby i pokrycia dachowego na blachę miedzianą, wymiana części okien na aluminiowe, nowa elewacja kościoła.
fot. Rafał Włodek [2019]