Szkolnictwo w Birczy sięga rodowodem późnego średniowiecza II połowy XV wieku,czyli czasów Królestwa Polskiego, gdy powstało samo miasto, placówka parafialna, a przy niej szkoła.
Pierwsza wzmianka o miejscowej szkole parafialnej dotyczy prawdopodobnie roku 1483. Z mroków historii wyłania się wówczas zapewne jej pierwszy rektor - kierownik i nauczyciel - o imieniu Mikołaj. W szkołach tego typu uczyli się tylko chłopcy.
W programie znajdowało się czytanie, pisanie, podstawy łaciny, śpiewu kościelnego i ministrantura. Kolejna wzmianka o szkole pochodzi dopiero z roku 1584 roku, a dotyczy budowy szkoły, w której mieszkał również rektor. Ta 101-letnia wyrwa w źródłach jest czymś naturalnym. Na pewno szkoła wówczas funkcjonowała, o czym może świadczyć fakt, że absolwenci birczańskiej szkoły pojawili się wśród żaków Akademii Krakowskiej w 1530 i 1531 roku. Ślad dotyczący szkoły odnajdujemy w roku 1643, który informuje o rektorze. Następna wzmianka pojawia się już trzy lata później, czyli w 1646 roku i wspomina o rozpadającym się domu rektora, czyli faktycznie szkoły. Wizytator parafii podkreślił jednak, że sam rektor w swej pracy był „dobry”, co świadczyło o dobrym zarządzaniu i funkcjonowaniu – mimo złych warunków materialnych - birczańskiej szkoły.
Od II połowy XVII wieku szkolnictwo parafialne w ziemi przemyskiej zaczęło poważnie podupadać. Pod wpływem wojen, najazdów, kryzysu gospodarczego i demograficznego znikały kolejne placówki szkolne, a istniejące nie miały uczniów lub nauczycieli.
Szkoła w Birczy działała zapewne jeszcze w 1728 roku. Nie było jednak wówczas osobnego nauczyciela, a naukę, zgodnie z częstą wówczas praktyką, prowadził organista. W XVIII wieku szkolnictwo parafialne przeżywało regres. Rozwijała się natomiast szkoła żydowska w Birczy.
W 1772 roku Bircza znalazła się pod zaborem austriackim, który określano mianem Galicji. Przez niemal dziewięćdziesiąt lat zarówno administracja, jak i szkolnictwo było poddawane germanizacji. Istniała tzw. szkoła trywialna z niemieckim językiem nauczania, która działała przy parafii. Sytuacja zmieniła się w latach 60. i 70. XIX wieku, kiedy Galicja otrzymała autonomię. W Birczy ufundowano wówczas polską szkołę. Tym razem już w pełni świecką. Szkoła trywialna została przekształcona w jedno, a później czteroklasową powszechną szkołę ludową. Była to szkoła mieszana, do której chodzili zarówno chłopcy, jak i dziewczyny.
Jakie był jej początki? W 1874 roku, na polecenie Rady Szkolnej Krajowej, ówczesny właściciel Birczy Innocenty Kowalski został zobowiązany do zakupu gruntu pod budowę szkoły i założenie tzw. ogrodu szkolnego. Ostatecznie szkoła powstała w 1876 roku i była utrzymywana przez samorząd miejski. Najstarsze zachowane dokumenty z tego okresu pochodzą z roku szkolnego 1893/1894.
W 1898 roku kierownikiem szkoły był Wiktor Kulik. W 1900 roku wybudowano również nowy, okazały budynek szkoły usadowiony koło kościoła parafialnego w Birczy. Obok stanęła wówczas tzw. dyrektorówka, czyli budynek mieszkalny dla kierownika szkoły.
Ogromne szkody w funkcjonowaniu szkoły nad Stupnicą przyniosła I wojna światowa w latach 1914-1918. Będąca jeszcze pod władzą Austriaków Bircza została zajęta przez wojska rosyjskie. W 1915 roku żołnierze zrabowali ze szkoły ławki, szafki i… okna.
Po Wielkiej Wojnie Bircza powróciła w granice odrodzonej Polski. Jedną z osób, która zapewniła wówczas pokój między Polakami
i Ukraińcami (Rusinami) był kierownik szkoły w Birczy Adolf Bandas. Na przełomie 1918 i 1919 roku zamknięto szkołę ze względu na rozprzestrzenianie się pandemii grypy hiszpanki.
W okresie międzywojennym doszło do ponownego rozkwitu szkolnictwa. Dzięki staraniom kierownika szkoły Mariana Janusza, w 1924 roku, zmieniła się ona z 4-klasowej w 7-klasową. Nowy kierownik pełnił swoją funkcję w latach 1919-1928. Przyczynił się również do powstania w Birczy koła Związku Nauczycielstwa Polskiego.
Do szkoły międzywojennej chodziły dzieci trzech narodowości: polskiej, ukraińskiej i żydowskiej. W niektórych klasach na 40 uczniów przypadało 33 dzieci żydowskich. Na dodatek nie musiały one – w przeciwieństwie do ich chrześcijańskich rówieśników – chodzić do szkoły
w sobotę ze względu na święto Szabasu. Musiały za to dodatkowo uczyć się w religijnej szkole żydowskiej nazywanej chederem.
W 1939 roku kierownikiem Szkoły Powszechnej w Birczy był Zygmunt Kusiak, niegdyś legionista II Brygady, w której służył również późniejszy patron szkoły w Birczy – mjr Henryk Dobrzański ,,Hubal”. W chwili wybuchu II wojny światowej Zygmunt Kusiak został powołany do Wojska Polskiego. W czasie walk kampanii wrześniowej dostał się do niewoli sowieckiej. W 1940 roku zginął w Charkowie, a jego ofiara stała się częścią Zbrodni Katyńskiej. Tragedia wojny nie ominęła również Mariana Janusza, który po opuszczeniu Birczy przeniósł się do Przemyśla. Został przez Niemców zesłany do obozu Auschwitz-Birkenau, gdzie zmarł.
W czasie II wojny światowej Bircza znalazła się pod okupacją sowiecką, a następnie niemiecką. Sowieci narzucili szkole rosyjskie kierownictwo i komunistyczną ideologię. Natomiast Niemcy oddali zarząd szkoły w ręce ukraińskie. Propagowano wówczas idee nacjonalizmu ukraińskiego. Polscy uczniowie zostali ulokowani na parterze budynku szkoły, a Ukraińcy na piętrze. W 1942 roku większość uczniów żydowskich została zgładzona przez Niemców. Reszta rozproszyła się i ukrywała do końca wojny.
Po wycofaniu się Niemców i nastaniu nowych, polskich władz doszło do wzajemnych przesiedleń między Polską i ZSRR. Z Birczy w latach 1944-1946 wysiedlono większość uczniów ukraińskich. Ostatnie przesiedlenia miały miejsce w 1947 roku w czasie operacji ,,Wisła”.
Przez kilka lat, od zakończenia II wojny światowej, szkoła w Birczy praktycznie nie funkcjonowała. Było to spowodowane terrorem UPA. Ukraińcy trzy razy zaatakowali Birczę. W czasie walk budynek szkoły był zajęty przez polskich żołnierzy i w trakcie napadów uległ poważnym uszkodzeniom. Odtwarzaniem szkolnictwa w Birczy po wojnie i walkach z UPA zajął się ówczesny kierownik Antoni Rudawski, znany również ze swojej artystycznej działalności. W 1945 roku banderowcy spalili mu dom i ciężko ranili żonę. Antoni Rudawski przeszedł na emeryturę w 1963 roku.
Kolejne lata przynosiły zmiany. Szkoła powszechna stała się podstawową. Wydłużono edukację do ośmiu klas. W latach 70. i 80. funkcjonowała w Birczy gminna szkoła zbiorcza, której podlegały szkoły wiejskie. Funkcję Gminnego Dyrektora Szkół pełnił Stanisław Baczmański, a później Kazimierz Potoczny. W tym czasie funkcjonował w Birczy internat dla uczniów, który był zlokalizowany w dawnej siedzibie właścicieli Birczy tzw. Pałacu Humnickich. W 1998 roku został otwarty nowy budynek szkoły, wybudowany w dawnych dobrach birczańskiego dworu. Dużą rolę w tym przedsięwzięciu odegrała ówczesna dyrektor szkoły Czesława Pankiewicz oraz wicedyrektor Jan Górni. Nowa, okazała budowla do dzisiaj jest siedzibą Szkoły Podstawowej w Birczy.
Na przełomie XX i XXI wieku w Birczy były jeszcze dwie szkoły: gimnazjum oraz szkoła średnia (ponadgimnazjalna). Obecnie obie szkoły już nie funkcjonują. Przez cały okres istnienia szkoły gimnazjalnej w Birczy funkcję jej dyrektora pełniła Monika Bodnar.
W 2009 roku Szkole Podstawowej w Birczy nadano imię mjr. Henryka Dobrzańskiego ,,Hubala”. Przyczyniła się do tego między innym wicedyrektor szkoły Marta Kostka. Wydarzenie to stało się impulsem do jeszcze większej aktywności edukacyjnej w sferach: patriotycznych, historycznych, artystycznych i sportowych.
W 2018 roku funkcję dyrektora szkoły przejęła Magdalena Tyczyńska. Dzięki jej staraniom nauczyciele i uczniowie mogli dostosować się do trudów zdalnego nauczania wywołanego pandemią koronawirusa, która objęła świat na przełomie 2019 i 2020, 2021 roku.
Opracował: Grzegorz Piwowarczyk